De initiatiefwet die bekend staat als ‘voltooidlevenwet’ dwingt ons om goed na te denken over hulp bij zelfdoding. Het betreft (vooralsnog) ouderen die hun leven voltooid vinden en enkel nog stervenshulp wensen. Dat vraagt om een maatschappelijk debat zonder misverstanden, terwijl die er volgens mij wel zijn.
Ten eerste heet de wet officieel ‘Wet toetsing levenseindebegeleiding van ouderen op verzoek’. Het begrip ‘voltooid leven’ komt daar niet in voor.
Ten tweede wordt ‘voltooid leven’ gepresenteerd als een fenomeen dat bestaat en mensen kan treffen, zoals ook een feestje eens is afgelopen: het leven is klaar. We moeten daarentegen nadenken over het besluit om het leven als voltooid te benoemen.
Ten derde heeft ‘voltooid leven’ een positieve associatie, zo van: het was tot nog toe vooral vervullend: een geslaagd feestje. Ik zou me nog steeds met het leven kunnen verbinden, maar gezien wat me er verder nog van te wachten staat, wil ik dat niet. Ik wil er met een goede dood uit kunnen stappen. Dat vraagt eigenlijk niet om een leeftijdsgrens noch om hulp, maar gewoonweg om ‘de pil van Drion’. Dit lijkt om een gelukkige voltooiing van autonome levenskunst te gaan als iets waar veel hedendaagse mensen blijkbaar warm voor lopen. In de toelichting op het wetsvoorstel gaat het daarentegen over mensen die (zonder medische grondslag) lijden aan het leven zelf. Je kunt je afvragen hoe autonoom mensen zijn als elke nieuwe dag een kwelling is: gaat het bij lijdensdruk niet (deels) om een onvermogen zich nog met het leven te verbinden?
Ten vierde zullen mensen niet ‘puur’ aan het leven lijden. Het leven laat zich enkel aan ons kennen in een opeenvolging van ervaringen. Die kunnen vervullend zijn, maar dat hoeft zeker niet. Mensen kunnen ernstig lijden onder ervaringen van eenzaamheid (de kern van veel lijden), sociale overbodigheid, moeheid (geestelijk of psychisch), angst (zeg voor de ontluistering van dementie), vernedering (bijvoorbeeld wanneer zij zorgafhankelijkheid door verlies van autonomie als vernederend ervaren), enzovoorts. Dát zijn de verschijnselen die hun doen besluiten het leven als ‘voltooid’ te benoemen.
Ten vijfde kennen niet alleen ouderen vanaf 75 een doodsverlangen zonder medische grondslag. De ervaring van het leven als een feestje is niet voor iedereen weggelegd! Talloze mensen (en daarmee ook hun naasten!) krijgen vroeg of laat te maken met ingrijpende verlieservaringen. Het lukt lang niet altijd om weer de controle over verliessituaties te herwinnen. Kwetsbaarheid is immers met het leven gegeven.
Ten zesde is kwetsbaarheid geen onwaarde, want zoals Lucebert al dichtte: ‘Alles van waarde is weerloos’.
Ten zevende is professionele zorgverlening binnen onze maakbaarheidscultuur gelijk komen te staan aan het effectief herstellen (medisch of psychosociaal) van verliessituaties. Dat is het misverstaan van wat professionele zorg behoort te zijn. We hebben met al onze (sociale) technologie enorme successen geboekt, maar zorgverlening geldt niet meer als het relationeel bijstaan van mensen in hun nood noch als een morele aangelegenheid waarin ook onmacht en troost een plaats mogen innemen. Wanneer we anders over professionele zorg zouden denken – óók in termen van onvermijdelijke tragiek en dus van solidariteit – en dat zouden vertalen in relationeel ingerichte zorgpraktijken, zou dat een bijdrage zijn aan de humaniteit van onze samenleving.
Ten achtste kan de levenskracht van mensen ondanks alle goede zorg toch volledig uitgeput raken. Er kunnen dan ook invoelbare beweegredenen schuilgaan achter een zelfgekozen levenseinde. Die vragen inderdaad om een zorgzame respons, maar er bestaat in de huidige toepassing van de euthanasiewet al ruimte om dan een beroep te doen op existentieel lijden door ontbrekend levensperspectief. Dat kent geen leeftijdsgrens. Er komt wel een arts en een geheel andere toetsingsprocedure bij aan te pas. De levensbeëindiging geldt ook niet als bekroning van autonomie, maar als passend handelen in het geval van ontwrichtende nood.
Ten negende worden bezwaren tegen het wetsvoorstel gemakkelijk weggezet als godsdienstig en dus conservatief. De suggestie wordt gewekt dat de tijd van zulke grote verhalen, lees: godsdiensten, achter de rug is. Niettemin lijkt er zich een nieuwe verlossingsideologie aan ons op te dringen. Uit de mêlee van ontkerkelijking, ontzuiling, secularisering maar vooral individualisering is het Grote Verhaal van Zelfbeschikking boven komen drijven. Aangedreven door neoliberalisme, (positieve) psychologie, de illusie dat het leven maakbaar is en kwetsbaarheid een onwaarde, resteert in dit verhaal louter nog de waarde van zelfbeschikking die is gericht op een toestand van individueel welbevinden.
Onderzoek
Er staat in het regeerakkoord dat er onderzoek moet komen naar de groep mensen die eventueel gebruik zou maken van een wet-‘voltooid leven’ en de ruimte die de euthanasiewet nu al biedt. Omdat het gaat over het nemen van een besluit in relatie tot de talige benoeming van het eigen leven als ‘voltooid’, hebben we dus met iets heel anders te maken dan met een fenomeen waardoor mensen worden getroffen, zoals griep of een gebroken been. Het is dan ook niet zinvol te onderzoeken hoeveel mensen (vanaf 75) een voltooid leven hebben of van wie het leven voltooid is. Er moet daarentegen worden onderzocht welke visie op het leven, het samenleven en de dood – dus welk discours – er spreekt uit het wetsvoorstel met zijn toelichting evenals uit de denk- en zienswijze van partijen die een dergelijke wet zouden willen invoeren. Dat vraagt om een discoursanalyse. Zoveel is al wel duidelijk: het is een discours dat zelfdoding normaliseert. Het is alsof de staat een knopje moet leveren om het leven ‘uit’ te kunnen zetten zodra je ‘er klaar mee bent’, ongeacht of er sprake is van enige vorm van lijden.
We moeten er vooral goed over nadenken wat de impact zou zijn wanneer we een dergelijk discours zouden laten heersen met onze wetgeving. Wat doet dat met verhoudingen in de privésfeer? Je hoeft het verzoek slechts met twee levenseindebegeleiders te bespreken, verder niemand, en het besluit heet al ‘duurzaam’ als de verzoeker na twee maanden nog achter het verzoek staat. Wat doet dat (in onze neoliberale meritocratie) met gevoelens van sociale overbodigheid bij ouderen en anderen die op de één of andere manier kwetsbaar zijn? Wat doet het met het recht wanneer de staat niet langer invult wat menselijke waardigheid inhoudt (zoals de staat nu feitelijk doet, bijvoorbeeld in de vorm van onze grondrechten), maar burgers daar zelf een invulling aan moeten kunnen geven? Wat doet het met de inrichting van onze instituties (zoals verpleeghuiszorg) wanneer de eerbiedwaardigheid en de daarvan afgeleide onschendbaarheid van het leven in zo’n verregaande mate worden gerelativeerd? En ten slotte: wat doet dat alles met het aantal mensen (ouderen) dat het eigen leven wel zou willen beëindigen en dus gebruik zouden willen maken van een wet-‘voltooid leven’?
Mijn visie
Zelf vrees ik dat onze samenleving er met de eventuele nieuwe wet niet socialer op zou worden. Eerder onherbergzaam. Het begrip ‘voltooid leven’ zie ik vooral als een meesterlijk gevonden lobbybegrip in de plaats van ‘zelfdoding’ of (minder eufemistisch) ‘zelfmoord’.
Mijn bezwaren komen voort uit een humanistische, dus seculiere spiritualiteit. Je kunt humanisme beschrijven als de intentie een bijdrage te leveren aan de menselijke waardigheid. Ik doel dan vooral op het gedachtengoed dat ten grondslag lag aan de oprichting van het Humanistisch Verbond. Men kende een kleine strijd (gelijkberechtiging van ongodsdienstigen en buitenkerkelijken), maar de grote was belangrijker. Dat was een strijd om de geest, een strijd tegen nihilisme. Hoe zouden we in die geest moeten denken over het wetsvoorstel? Wanneer de illusie van zelfbeschikking ons in het (samen)leven zou moeten gaan leiden, dan vrees ik dat we inderdaad op het hellende vlak zitten dat al werd gevreesd als gevolg van de euthanasiewet. Ik ben bang dat deze vrees wordt bewaarheid: hellend richting nihilisme.
Dit artikel is (met name onder het kopje ‘onderzoek’) een update van teksten die eerder gepubliceerd zijn in De Linker Wang, het magazine van de religiewerkgroep van GroenLinks, en in Pallium, een multidisciplinair tijdschrift over palliatieve zorg.