Vlak voor Pasen maak ik kennis met haar. Haar man is een jaar geleden overleden en nu is zij in haar laatste levensfase. Op Paasmorgen zit ze op de gang en luistert naar ons koortje van medewerkers. Ze is erg ontroerd door het lied “…Blijf niet huilen bij mijn graf, daar ben ik niet…” en wil het nog eens van ons horen. Ik moet haar beloven dat ik aan haar kinderen doorgeef dat ze dit lied graag wil op haar begrafenis.
De weken erna ga ik steeds bij haar langs en zingen we samen. Ze vindt het heerlijk en rustgevend. In haar hoofd is het erg onrustig door de hersentumor. De bekende liederen geven rust, houvast en herkenning. Ze zit in haar stoel bij het raam en wil zoveel mogelijk meezingen. Het gaat niet altijd maar wat ze kan, wil ze nog erg graag volhouden. En ze geniet ervan. Het geeft het moment betekenis. We praten en zingen ook over haar geloofsvertrouwen.
Na een paar weken is ze te moe om nog te kunnen zitten en ligt ze op bed. Ze heeft meer uitval links. Ze heeft behoefte aan vasthouden en contact. Ze valt veel in slaap, soms nog zachtjes meezingend en geeft goed aan wanneer het genoeg is en ze te moe is. Ze houdt letterlijk vast aan het leven door mijn pink vast te houden terwijl ik speel. Ze kan en wil nog niet loslaten. Wanneer het slechter met haar gaat kies ik voor rustgevende klanken op de lier en niet meer voor de liederen met gitaar. Samen met haar zoon improviseer ik voor haar als ze onrustig is. Hij speelt op de gitaar en ik op de lier, allebei aan een andere kant van het bed. In dit veilige ‘klankbad’ van ons snarenspel valt ze rustig in slaap.
Een paar dagen later overlijdt ze. Op de begrafenis wordt het lied gezongen dat haar zo ontroerde.
Zing je dan liedjes?
Vaak vragen mensen mij wat ik nu precies doe als muziektherapeute in het hospice. ‘Zing je dan liedjes? En speel je gitaar?…ja, muziek is mooi he?’ En dat is het zeker …en ik zing liederen ….en speel ook gitaar maar het is zoveel meer dan dat. Het gaat voorbij aan woorden, woorden die er soms niet meer zijn in de laatste fase. Muziek werkt zo direct op het gevoelsleven, raakt soms heel diep, roept herinneringen op aan voorbije tijden, en zelfs als je je die tijden niet meer herinnert maakt muziek iets in je los. En het kan ook helpen los te laten zoals het voorbeeld hierboven illustreert. Muziek verbindt, raakt aan de religieuze beleving, ontspant, geeft rust of zet je juist in beweging. Muziek zorgt voor contact, afleiding, vertrouwen, het raakt aan blijdschap maar ook aan verdriet. En alles daartussen.
Voor mij als muziektherapeut is het een constant afstemmen op de soms snel veranderende situatie. En ook afstemmen met de andere medewerkers in het hospice: de verpleging, de vrijwilligers, de maatschappelijk werker en ook de geestelijk verzorger. We staan echt als team om de stervende heen en iedereen doet wat hij kan om deze periode voor de stervende zo aangenaam mogelijk te laten zijn. En ik heb wel geleerd om goed in het moment aanwezig te zijn, niet denken ‘dat komt volgende week wel’ want die volgende week kan iemand er al niet meer zijn.
Alle vier de dimensies
Muziek werkt door in alle vier de dimensies waar in de palliatieve zorg aandacht voor is. Luisteren naar muziek en ook muziek maken heeft invloed op lichamelijke functies zoals hartslag , ademhaling en spierspanning (fysieke dimensie). Mijn spel stem ik ook vaak af op de ademhaling van de ander. Het kan ook helpend zijn wanneer er bijvoorbeeld zachte muziek op staat als de dagelijkse zorg pijnlijk of vervelend is en er geen muziektherapeut aanwezig is. Door muziek in te zetten in aanwezigheid van naasten ontstaat verbinding en een vorm van gezamenlijkheid met die naasten. Muziek beleef je samen, soms maak je het samen. Er is non verbale communicatie mogelijk (sociale dimensie).
Luisteren naar bekende muziek kan mentale ontspanning teweegbrengen en angst, onrust en spanning verminderen (psychische dimensie). Door liederen te gebruiken die aansluiten bij de spirituele beleving van de stervende wordt die geloofsbeleving versterkt wat zorgt voor onder andere vertrouwen (spirituele dimensie). Hierdoor zou het kunnen zijn dat het proces van losmaken makkelijker wordt.
Ik herinner mij een dame die in slaap was gevallen tijdens mijn lierspel. Toen ze wakker werd zei ze zacht en enigszins teleurgesteld: ‘Ik dacht dat ik al in de hemel was en de engelen voor mij muziek maakten….’
Ik voel me erg dankbaar dat ik dit mooie middel mag gebruiken en inzetten bij mensen die in de laatste fase van hun leven zijn. Zo is muziek aan het sterfbed een prachtig medicijn.
blijf niet huilen bij mijn graf
daar ben ik niet
ik ben zachte bries en stormwind
flonkering van druppels dauw
werveling van alle kleuren
geur van lenteregen
blijf niet huilen bij mijn graf
daar ben ik niet
hoor het vallen van de avond
voel de sterren in de nacht
proef de stilte van de ochtend
en weet dat ik bij je ben
blijf niet huilen bij mijn graf
daar ben ik niet
Nederlandse tekst Jan Veerbeek, geïnspireerd op een tekst, begin 20-ste eeuw, die waarschijnlijk geschreven is door Mary Frye: Do not stand at my grave and weep.