Sterven is bij uitstek een persoonlijke ervaring. Naast lichamelijk symptomen kunnen specifieke aanwijzingen ons erop attent maken dat ziekte of ouderdom overgaan in een voorbereiding op de dood.

Plotseling veranderen

Soms doet zich ineens een verandering in gedrag voor. Iemand die altijd in zijn stoel bij het raam heeft gezeten, blijft op een dag in bed en komt er niet meer uit. Of de mevrouw die haar lievelingsvest aan haar familie mee naar huis geeft, omdat ze het niet meer nodig heeft. De vrouw die haar sierraden afdoet en daags erna sterft. Maar ook dekens die afgegooid worden of het plotseling omhoog komen, kunnen aanwijzingen zijn dat het moment dichtbij is.

“Hij was eigenlijk al heel ver weg en sliep bijna alleen nog maar. Maar plotseling kwam hij overeind om tussen zijn cd’s naar een bepaalde cd te zoeken. Dat duurde eindeloos lang want hij was heel traag. Vervolgens wilde hij steeds weer diezelfde cd horen. Twee dagen later overleed hij. Het was zo’n grote verandering van dat diepe slapen naar de hele tijd die muziek willen horen.”

 

Nog een speciale, laatste wens uiten

Specifieke verzoeken zoals het luisteren naar bepaalde muziek, het bekijken van familiefoto’s of nog een ontmoeting met iemand die van betekenis is. Maar ook de toediening van het laatste sacrament, het drinken van een glaasje wijn of de geboorte van een kleinkind. Het lijkt erop of de stervende het moment van sterven zelf kiest en het leven kan loslaten wanneer kleine of grote wensen zijn vervuld.

Andere taal gebruiken

Taalgebruik kan veranderen. Als stervenden gaan praten over: ‘weggaan’, ‘vliegen’, ‘naar huis gaan’, meegenomen worden naar huis’, ‘op reis gaan’ of ‘een poort’, dan is heel waarschijnlijk het moment niet ver weg meer.

Ook Elisabeth Kübler-Ross wijst in haar publicaties over doodgaan en stervensbegeleiding op de symbolische taal van stervende mensen. Zij merkt op dat veel stervenden werkelijk hun eigen dood en zelfs het tijdstip van hun dood ter sprake brengen, zij het verhuld in beelden. Ze vertelt bijvoorbeeld over een oude man die haar zijn wandelstok wilde geven. Eerst vatte ze dat niet serieus op. Pas nadat hij korte tijd later gestorven was, werd haar duidelijk wat hij ermee had willen zeggen. Zonder zijn stok kon hij namelijk helemaal niet lopen. Als hij hem wilde weggeven, was dat een teken dat hij hem niet meer nodig had.

Onrustig worden, angstig of geagiteerd

Terminale onrust en angst horen bij het proces van sterven. Angst heeft te maken met het feit dat iemand die sterft, alles wat bekend en vertrouwd is, moet loslaten. Soms zie je dat iemand onrustig aan de lakens plukt of in de lucht grijpt. Er kan ook sprake zijn van angst die samenhangt met het geloof. Het zijn intense processen die stervenden doormaken. Op enig moment is de stervende hier doorheen en lijkt er rust en vrede te zijn. Anderen in de kamer kunnen dat voelen als sereniteit of kalmte.

Levenseinde-ervaringen beleven

De dood is niet één enkele gebeurtenis maar een intensief proces dat vaak wordt ingeluid door bijzondere bewustzijnservaringen, zogeheten levenseinde-ervaringen. Deze ervaringen zijn van een subtiele kwaliteit die niet alleen de dood lijken aan te kondigen maar ook manier van sterven kalmeren en verzachten. Voorbeelden van transcendente levenseinde-ervaringen zijn visioenen van overleden dierbaren of religieuze figuren die de stervende komen helpen tijdens hun stervensproces. Maar ook het in staat zijn tussen verschillende realiteiten te bewegen, vaak in een atmosfeer van liefde en licht. Verder opmerkelijk gedrag van huisdieren, een verandering van temperatuur in de kamer, klokken die stilvallen en subtiele gewaarwordingen van damp, wasem, mist of vormen rondom het lichaam. Voorbeelden van betekenisvolle levenseinde-ervaringen zijn een plotseling verlangen om zich te verzoenen met familieleden of om persoonlijke zaken in orde te maken. Dergelijke ervaringen lijken de stervende voor te bereiden op de dood en zijn niet zelden helend. U leest meer over ervaringen op de grens van leven en dood in het boek ‘In het licht van sterven’ van Ineke Koedam (Visser), verkrijgbaar in onze webshop.

Naar binnen gekeerd raken

Wanneer het proces van sterven vordert, trekt de stervende zich terug. Het verlangen naar nabijheid van anderen vermindert of verdwijnt helemaal. Er volgt een tijd van stilte, rust en bezinning. In de stilte worden levensgebeurtenissen verwerkt en nieuwe inzichten opgedaan.

‘Ze lag heel stil. Ik wist dat ze wakker was, maar ze sprak bijna niet. Ik wilde graag iets voor haar doen. Ik werd onrustig door haar rust. Het leek een voorteken van de dood’.

 

Opeens heel helder worden

Stervenden met wie al enige tijd geen contact mogelijk is omdat zij ver weg lijken te zijn, teruggetrokken in zichzelf of bewusteloos, blijken onverwacht tot heldere momenten in staat om toch nog afscheid te kunnen nemen van hun naasten. Dat komt ook voor bij mensen die al langere tijd dementeren. Plotseling zijn zij helder en in staat om samenhangend afscheid te nemen.

‘Hij was ver weg, maar ineens kon hij toen zeggen dat het goed was, dat hij er klaar voor was, ondanks zijn strijd daarin. Toen was er rust. Hij vond het ook niet moeilijk om dood te gaan, maar wel om ons los te laten. Het was mooi. Hij deed het met eerbied, was niet alleen met zichzelf bezig maar ook met ons.’

 

U leest meer over alle aspecten van sterven in ons magazine DREMPEL, te bestellen in onze webshop.