Vind ik euthanasie een goede manier om te sterven? In onderstaande overwegingen komt Hadewych Paanakker aan het woord. Hadewych is verpleeghuisarts en oud-student aan de intensive ‘Omgaan met Sterven’ op post-hbo niveau.
Materialistisch wereldbeeld
Over wat er na de dood is verschillen mensen sterk van mening. Een deel gelooft niet dat er nog iets is; de dood van het lichaam is de dood van alles. Er is geen sprake van een onsterfelijke ziel of geest. Wij zijn ons brein en met het sterven van ons lichaam sterft dus ook het bewustzijn. In het materialistische wereldbeeld is dit de gangbare opvatting. Dus ook in de kringen waar ik me doorgaans in begeef, de medische wereld. Persoonlijk vind ik dit een erg deprimerende gedachte die al langer niet kloppend voelt. Maar steeds stapte ik over dit gevoel heen met het idee dat ik me niet moest aanstellen en de harde realiteit zou moeten aanvaarden.
Tot ik las over het onderzoek naar bijna dood ervaringen. De ervaringsverhalen zelf waren al langer bij mij bekend, maar voor mij nieuw was het hersenfunctie onderzoek tijdens de periode waarin het hart stilstaat en de hersenen door zuurstofgebrek worden uitgeschakeld. Een EEG tijdens een hartstilstand vertoont een vlakke lijn wat gelijk staat aan het uitvallen van alle hersenfuncties. Hoe kan het dat in deze periode (zonder hersenfunctie) een rijke bewuste ervaring als een BDE wordt beleefd?
Bewustzijn onafhankelijk van ons brein
Een antwoord op deze vraag zou kunnen zijn dat het bewustzijn onafhankelijk van ons brein bestaat. Dat de dood, slechts een overgang is naar een andere staat van bewustzijn. De dood is dan slechts het einde van ons fysieke aspect.
Het bewustzijn dat tijdelijk via ons brein gekoppeld wordt aan ons fysieke lichaam, maar dat zelf blijft bestaan na onze lichamelijke dood, vind ik een erg fijne gedachte. De dood zou hiermee worden tot een overgang naar een andere staat van bewustzijn, een metamorfose.
Stel dat er sprake is van een eindeloos bewustzijn, hoe belangrijk is het dan om op een natuurlijke manier te sterven? Wat betekent het voor het bewustzijn als je op het natuurlijke stervensproces ingrijpt?
Feit is dat we niet weten of het belangrijk is om op een natuurlijke manier te overlijden. Als je ervan uitgaat dat het bewustzijn eindeloos is en na het overlijden opgaat in een universeel bewustzijn, dan zou het zo kunnen zijn dat een natuurlijk sterfproces optimaal bijdraagt aan groei van dit eindeloze bewustzijn. En zou door in te grijpen in het transformatieproces wellicht de groei kunnen worden vertraagd.
Goed afscheid
Als je ervan uitgaat dat wij alleen in de herinneringen van anderen doorleven na onze dood, dan is het wellicht minder belangrijk of het sterven op een natuurlijke manier gebeurt. Belangrijk is dan vooral dat we op een goede manier afscheid kunnen nemen zodat onze nabestaanden achter blijven met mooie herinneringen ook aan het laatste stukje. Euthanasie staat goed afscheid nemen niet in de weg. Vaak zelfs wordt door nabestaanden ervaren dat euthanasie bijdraagt aan een goed afscheid.
Ik ben tot de conclusie gekomen dat ik geen duidelijke principiële bezwaren tegen euthanasie heb, maar mijn hoop is dat er ooit een tijd gaat komen waarin geen euthanasie meer nodig zal zijn. Een tijd waarin de mensen het sterven gaan zien als een natuurlijk proces waarin de regie aan de dood moet worden gelaten. Een tijd waarin de mens tijdens het leven leert om moeilijke gevoelens en teleurstellingen te doorleven, er niet van weg te lopen. Alleen dan kan in alle rust en wellicht ook met eerbied de dood worden afgewacht en is een vlucht vooruit niet meer nodig.
Waar komt mijn moeite met euthanasie vandaan?
Zelf zou ik het liefst op een natuurlijke manier willen sterven. Ik kan me geen situatie voorstellen waarin ik om euthanasie zou vragen. Ik wil graag het hele proces van sterven op mijn eigen ongehaaste wijze doorlopen. Mijn overtuiging is dat het natuurlijke sterven voor mijn ontwikkeling als een wezen met een eindeloos bewustzijn op een of andere manier belangrijk is. Euthanasie voelt voor mij daarom aan als een niet geheel invoelbare stap en tegelijk vind ik dat een ander mens de vrijheid moet hebben om zijn eigen keuze hierin te maken. Een tweestrijd dus die tot innerlijke spanningen lijdt zeker als ik degene ben die de euthanatica toedien.
Tijd krijgen
Als de patiënt bij de arts het verzoek tot hulp bij beëindiging van het leven neerlegt is er voor deze mens met een doodswens vaak al langere tijd overheen gegaan met overdenken en tot de conclusie komen niet meer verder te willen leven. De arts daarentegen hoort meestal pas van de wens tot sterven als de patiënt al tot een besluit denkt te zijn gekomen. De patiënt wil nu graag zo snel mogelijk tot handelen overgaan terwijl de dokter nog niet zover is. Het is voor mij als arts nodig om de tijd te krijgen naar een eventuele euthanasie toe te groeien. Deze discrepantie tussen de urgentie bij de patiënt en behoefte aan respijt bij de arts zorgt soms voor frictie in het contact.
Meerdere keren heb ik meegemaakt dat de patiënt op het moment suprême met grote angstige ogen op de injectie lag te wachten. Trauma bij mij als arts. Is de patiënt die zo op het einde reageert wellicht nog niet toe aan de dood. Had ik nog een andere weg samen met de patiënt kunnen bewandelen?
Het zeer snelle overlijden na toedienen van de euthanatica voelt voor mij heel abrupt alsof ik iets afkap wat nog niet afgekapt had moeten worden. Het is in mijn beleving géén zachte dood, maar juist een heel snel over de rand duwen.
Wil ik euthanasie in de toekomst nog uitvoeren?
Nu ik alles zo overdacht heb, denk ik dat ik onder bepaalde voorwaarden nog euthanasie zou kunnen uitvoeren. Onderstaande punten zijn daarbij voor mij van belang.
Het gesprek over de stervensfase proberen al eerder aan te gaan dan op het sterfbed zelf. Als je wacht tot het laatste moment dan is er misschien geen tijd meer om het lijden te transformeren. Hiertoe zie ik in het verpleeghuis zeker mogelijkheden.
Verbinding maken met de patiënt. Wat heeft deze mens nodig? Zie ik nog mogelijkheden om het lijden te verlichten. Is er nog hoop te geven in deze fase? De vraag moet niet zijn “is het lijden invoelbaar en hevig genoeg om tot euthanasie over te gaan?” Maar “kan ik deze patiënt nog verbinding laten voelen met het stukje leven dat hij nog te leven heeft? “
De patiënt vragen geduld met mij te hebben en mezelf de tijd gunnen. Vertragen in plaats van versnellen. Mezelf kwetsbaar opstellen door toe te geven aan mezelf en de ander dat ik het nog niet weet.
Luisteren naar mijn eigen intuïtie (complementair aan de rationele afweging met betrekking tot de zorgvuldigheidseisen). Hiervoor de stilte opzoeken in wandelen in de natuur, schrijven, meditatie. Maar ook stilstaan bij wat mijn dromen me te vertellen hebben en er zo nodig nog een nachtje over slapen.
Het ongemak over het niet direct geven waar de patiënt om vraagt en de eventuele verwijten dat het proces te lang duurt, verdragen zonder me naar een conclusie te haasten.
Mijn eigen angst erkennen, maar er niet naar handelen. Elke keer schrik ik van de euthanasievraag. Als ik vanuit deze schrik handel, dan is mijn neiging vooruit te vluchten en te snel tot euthanasie over te gaan. Door de angst te laten zijn, erdoor heen te ademen kan ik rustig de tijd nemen om te komen tot de voor mij juiste conclusie.
Na de uitvoer van euthanasie de tijd nemen voor verwerking door bijvoorbeeld te schrijven over de ervaring. Maar ook het maken van een lange wandeling alleen en tegelijkertijd mijn emoties doorvoelen kunnen mijn container, die verzwakt raakt na elke euthanasie uitvoer, weer versterken.
Mijn omgeving vragen aan mij te denken tijdens de uitvoer. Achteraf rituelen uitvoeren zoals een kaarsje opsteken voor degene die is overleden en een mooi gedicht hierbij oplezen.
Conclusie
De deur naar uitvoer van euthanasie staat voor mij nog open. Er zijn tijdens het zoeken naar antwoorden geen harde principiële bezwaren tegen euthanasie bij mij naar boven gekomen.
Bij de uitvoer van euthanasie zit mijn angst en de valkuil van de vlucht vooruit me in de weg. Als ik angst voel opkomen is het belangrijk te vertragen in plaats van te versnellen en door mijn angst heen te ademen. Zolang ik nog niet voor mijzelf helder heb of ik tot uitvoer kan overgaan zal ik dit duidelijker moeten communiceren met de patiënt. Ik moet me niet laten opjagen door de patiënt of mijzelf. Ik moet voldoende tijd nemen om goed te onderzoeken of deze patiënt nog in staat is alsnog verbinding te voelen met dit laatste stukje leven zodat het sterven wellicht toch op een natuurlijke manier kan plaatsvinden.
Ook na een uitgevoerde euthanasie is het nodig om te vertragen om de heftigheid van de gebeurtenis voor mezelf te verwerken.
Hadewych Paanakker rondde de intensive ‘Omgaan met Sterven’ op post-hbo niveau in juni 2024 af.