Tantra is nu zo’n 20 jaar een belangrijk onderdeel van mijn leven, zowel privé als qua werk. De afgelopen tijd heb ik onderzocht hoe ik mijn tantrische levenswijze zou kunnen combineren met stervensbegeleiding.
Wat is tantra?
Tantra is een lichaamsgericht spiritueel pad dat in India is ontstaan en dat haar beoefenaars uitnodigt om álle ervaringen te omarmen. In tegenstelling tot veel andere spirituele paden gebruikt tantra heel actief het lichaam en de zintuigen. Mede hierdoor wordt binnen tantra erkend dat ook seksualiteit onderdeel van het spirituele pad kan zijn. Wat echter niet wil zeggen dat alles in tantra om seks draait. Integendeel.
Wel omarmt en viert tantra het leven. Ten volste.
Maar… het omarmt en viert óok sterven en de dood. De dood wordt niet gezien als een einde, maar als het opgaan (of terugkomen) in de Bron. Een thuiskomen dus en daarmee niets om angst voor te hebben, in tegendeel.
Comfortabel met de dood
Deze positieve visie van tantra op de dood maakt dat beoefenaars (tantrika’s) aangemoedigd worden om helemaal comfortabel te worden met de eigen sterfelijkheid. Alles wat je denkt te zijn (zoals je lichaam), is vergankelijk en dat dien je je iedere dag te realiseren. Zo kun je je steeds gemakkelijker realiseren wat je wérkelijk bent (god, bewustzijn); iets wat niet geboren wordt en nooit zal sterven, maar altijd blijft.
Tantra ziet sterven tevens in figuurlijke zin, als een proces dat ook tijdens het leven al mag gebeuren. Iedere dag mag je namelijk oefenen in ‘ego-sterven’: het steeds verder loslaten van alle zelfbeelden en ik-identificaties die je weghouden van het ervaren van wat je wérkelijk bent (god, de bron, bewustzijn…).
Verder helpt tantra je om het uiteindelijke ‘verlaten van het lichaam’ zo veel mogelijk in overgave te kunnen laten gebeuren. Via diverse technieken (waaronder mantra’s) mogen eventuele angsten voor de dood overwonnen worden.
Tantrika’s uit extremere stromingen in klassieke tantra begaven zich overigens ook letterlijk dicht bij de dood. Ze mediteerden op crematieplekken en dronken wijn uit mensenschedels. Dit deden zij o.a. om te laten zien dat ze leefden in een staat van non-dualiteit waarbij ze aan het onderscheid tussen goed en slecht of leven en dood voorbij waren.
Opleiding stervensbegeleiding
In mijn eigen tantratrainingen gaan we zeker niet zo extreem, maar in de langere trainingen is er wel altijd aandacht voor sterven en de dood, bijvoorbeeld in de vorm van een sterfritueel. Toch voelde ik al een tijd dat ik dit thema meer ruimte wilde gaan geven. Het leek me namelijk heel mooi om op een dag tantra-beoefenaars uit mijn omgeving die stervende zijn, te kunnen bijstaan in hun laatste levensfase.
Om deze reden heb ik het afgelopen jaar de opleiding ‘Omgaan met sterven’ gedaan en ben ik tevens als vrijwilliger in een hospice gaan werken. De opleiding, welke vanuit een holistische visie is opgezet, bleek perfect aan te sluiten bij mijn tantrische levensvisie Veel van de thema’s pasten heel goed bij wat ik zelf in tantra leef en voorleef. Denk aan zaken als: het waarderen van stilte, nog onafgeronde zaken in je leven een plek geven, het comfortabel zijn met emoties, de rol van spaceholder innemen en een bewuste visie hebben op pijn en lijden.
Euthanasie en tantra
Binnen de opleiding wordt ook kort aandacht besteed aan het thema euthanasie. Zelf heb ik gereflecteerd op de vraag hoe ik vanuit tantra naar dit thema zou kunnen kijken. Volgens de wet moet er bij euthanasie o.a. sprake zijn van ‘uitzichtloos en ondraaglijk lijden’. Als ik deze termen vanuit de visie van tantra bezie, dan kan ik daarover het volgende zeggen:
Uitzichtloos lijden
Dit principe gaat uit van een toekomst waarover met de mind gedacht wordt. Als tantra een mens aanmoedigt om los te komen van de mind en juist te focussen op de directe ervaring van het lichaam in het hier en nu, dan is het de vraag of zoiets als ‘uitzichtloosheid’ bestaat en of het relevant is.
Ondraaglijk lijden
Tantra stelt dat het overgrote deel van (of misschien wel al het) lijden voortkomt uit de mind, uit gedachtenconstructies. Bijvoorbeeld: niet het concrete feit dat je in de laatste levensfase incontinent bent geworden betekent lijden, het lijden wordt veroorzaakt door de verhalen die jij jezelf er over vertelt, dat jij niet zo zou mogen zijn, dat het vies is, dat dit een onwaardig bestaan is… etc. Tantra stelt dat lijden in feite niet ondraaglijk kan zijn omdat lijden samenhangt met verhalen van de mind die iets anders zijn dan de directe ervaring van de zintuigen. NB Ondraaglijke PIJN zou daarom wellicht een betere term zijn.
Op basis hiervan concludeer ik dat euthanasie niet per se past bij een tantrisch leven, waarin een mens toch vooral in het hier en nu wil leven en wil omarmen wat er in ieder moment aanwezig is. Een andere reden waarom euthanasie minder voor de hand ligt, is dat een tantrika mogelijk geen levenslessen wil missen. Een tantrika streeft naar ontwaken en bevrijding in dít leven en zal daarom geen levenslessen of uitdagingen die hier aan kunnen bijdragen, willen missen.
Tegelijkertijd kent tantra geen strakke leefregels en voorschriften en kan een tantrika wel degelijk voor euthanasie kiezen. Ook zal iemand die er voor kiest binnen de tantra kula (community) gewoon gerespecteerd worden.
Palliatieve sedatie en tantra
Als het gaat om palliatieve sedatie (de allerlaatste fase zo dragelijk mogelijk maken), dan is de visie vanuit tantra eigenlijk hetzelfde als de visie binnen de islam en binnen de antroposofie. Namelijk: een tantrika wil waarschijnlijk zo lang mogelijk bewust aanwezig blijven en zal daarmee waarschijnlijk terughoudend zijn met bewustzijnsverlagende middelen zoals Midazolam. Tegelijkertijd geldt toch ook hier dat uiteindelijk iedere keuze mogelijk en goed is.
Als het gaat om het verdragen van pijn nodigt tantra de beoefenaar uit om bewust aanwezig te zijn met alles wat is. Dus ook pijn. Paradoxaal genoeg mag een tantrika echter ook ten volste van het leven genieten, dus een keuze voor bijvoorbeeld morfine is ook begrijpelijk. Al met al mag een tantrika zelf bewuste keuzes maken en is het verstandig dat hij of zij, voor zo ver mogelijk, met diens naasten tijdig hierover in gesprek gaat.
Tantrische stervensbegeleiding concreet
Tot slot benoem ik graag een paar kenmerken van stervensbegeleiding vanuit een tantrische visie.
Een tantrisch stervensbegeleider moedigt de stervende aan om de aandacht zo veel mogelijk te richten op de directe ervaring in het lichaam en minder op de mind (verhalen), bijvoorbeeld op het moment dat er gevoelens van angst richting de dood gaan opspelen. Ze nodigt de stervende uit om onafgeronde zaken uit het leven die nog lastig voelen, alsnog af te ronden, mogelijk met een ritueel. Ze biedt zaken aan die de zintuigen op een positieve manier prikkelen en ze moedigt de stervende aan om nog zo veel mogelijk te genieten. Ze is comfortabel met de eigen emoties, die van de stervende en die van de naasten en weet en voelt of en in welke vorm fysiek contact met de stervende passend is.
Als de tantrisch stervensbegeleider mensen begeleidt die zelf ook bekend met tantra (of aanverwante stromingen) zijn, kan daar nog aan toegevoegd worden dat zij de stervende meditaties kan aanbieden die helpen bij het loslaten van ik-identificaties en die ruimte bieden aan overgave en acceptatie. Ze kan de mahamrtyunjaya mantra samen met of voor de stervende chanten, om een eventueel nog aanwezige angst voor de dood te doen oplossen. Ook kan ze de stervende helpen om dieper te ontspannen, via bijvoorbeeld pranayama of aanraking. De stervensbegeleider is zich er van bewust dat er binnen tantra geen strikte opvattingen bestaan over hoe het sterven wel en niet zou moeten verlopen, terwijl hij of zij wel degelijk liefdevolle kan meedenken en meevoelen over verschillende opties (wel of geen morfine of Midazolam, wel of geen euthanasie). Tot slot kan zij de stervende aanmoedigen om aan het eind van diens leven te mogen zien dat alles in het geleefde leven 100% goed was zoals het was, inclusief de pijnlijke dingen.
Meer weten?
Meer lezen over tantrabegeleider Wendy Doeleman? Bezoek haar website Bliss your body.