Al mijmerend over het onderwerp omgaan met sterven en hoe ik dat in deze verhandeling zou willen koppelen aan mijn leervraag ‘wat is er nodig om te leren sterven?’, een vraag die zowel vanuit de stervende als de zorgverlener gesteld zou kunnen worden, kwam ik op het idee om één en ander te koppelen aan de natuur.
De natuur is evenwel een veelomvattend begrip. Mijn gedachten bewogen zich van de natuurbegraafplaats waar ik werk en hoe in het concept van een natuurbegraafplaats is vervat hoe leven en dood verbonden zijn – tot de menselijke natuur. De dood is een bron van inspiratie, angst, verdriet en liefde. Het zet ons aan het denken over de eindigheid van dingen. Het concept van eindigheid vormt op een heel bewuste manier de menselijke natuur.
Bij welke innerlijke houding is de stervende mens gebaat? Deze vraag die gesteld wordt aan de hand van de theorie van vertrouwen van Ruth Cooiman bracht me op het spoor van deugden. De 10 steekwoorden die samen de afkorting v.e.r.t.r.o.u.w.e.n. vormen -veiligheid, eerbied, respect, troost, ritme, overgave, uithouden, wens, eigenheid en nabijheid- hebben betrekking op de stervende als ook de stervensbegeleiders. Of dat nu naasten zijn, professionele zorghulpverleners, verpleegkundigen en artsen of geestelijk begeleiders – het draait om een innerlijke waarachtigheid.
In dit kader heb ik de structuur van mijn eindwerkstuk opgehangen aan de welbekende 7 deugden. De eerste vier deugden zijn bijeengebracht door denkers uit de oudheid: Plato, Aristoteles en Cicero. Zij kwamen met de Kardinale ofwel kerndeugden wijsheid, rechtvaardigheid, matigheid en moed. De Italiaanse filosoof en theoloog Thomas van Aquino voegde er geloof, hoop en liefde aan toe. Ik ben zo eigenwijs om de laatste drie op een hoop te gooien en er vertrouwen en verwondering aan toe te voegen.
‘Het is mijn ervaring dat mensen die geen ondeugden hebben, heel weinig deugden bezitten.’
Abraham Lincoln
De 7 deugden
Deugden zijn zielskwaliteiten, de basis ingrediënten van je karakter waarmee je betekenis geeft aan je leven. Deugden staan voor de geestelijke orde van orde, harmonie en bloei. Wat van belang is, is dat “de deugd in het midden ligt”. Moed bijvoorbeeld, ligt tussen moedeloosheid en overmoed. Bij alles wat je doet of laat is het zinvol te zoeken naar het juiste evenwicht en de intentie van je gedrag.[1]
We moeten aandacht schenken aan sterven, we moeten ons ertoe verhouden en er een omgang mee vinden. Daarom, in het licht van sterven en stervensbegeleiding, de 7 deugden op een rij.
Wijsheid
Wijsheid is een leven van nadenken, met een voortdurend bewustzijn van je handelingen, woorden en gedachten. Wijsheid geeft je toegang tot een helder inzicht en een diep begrip.
Als stervende begint het bij een innerlijk weten dat sterker en sterker wordt – ‘ik ga sterven’ en de wens om bewust afscheid te nemen. Beetje bij beetje wil je oude pijn helen, verzoenen en vergeven, waarderen wat er is geweest, rijkdom overdragen, afhechten, loslaten, overgaan.[2] Deze overgave bewerkstellig je met je hoofd en heel je hart, het kan je niet opgelegd worden. Overgave geeft ruimte aan de transformatie die je doorstaat en heft in zekere mate beperkingen op. Wijsheid is weten, kennen, aanvaarden en veranderen.
Als stervensbegeleider ben je je er van bewust dat sterven een sociale gebeurtenis is. Er is eerbied voor het geleefde leven en verwondering over hoe dat leven zich gaat voltooien. Als professionele stervensbegeleider geef je blijk van het feit dat iemand in vertrouwde handen is door zorgvuldigheid in je woordkeuze, de eerbied in bejegening of het op tijd toedienen van medicatie bijvoorbeeld. Je maakt de meest effectieve interactie mogelijk door je aan te passen aan de behoeften van een ander.
‘Alles wat de menselijke geest onderneemt of ondergaat, zal leiden tot het geluk als het wordt geleid door wijsheid.’
Plato
Rechtvaardigheid
Rechtvaardigheid staat voor een weigering onrechtvaardigheid aan te zien. Met rechtvaardigheid bescherm je de rechten van iedereen en je eigen integriteit.
Als stervenden op grenzen stuiten of door het noodlot getroffen worden, openen de ogen. Dan volgen spijt en berouw, want in de veronderstelling het eeuwige leven te hebben of op zijn minst onkwetsbaar te zijn, hebben we daardoor onszelf en anderen onnodig schade berokkend. Dan wil je je hart luchten, of je nou verdrietig, bang, verdoofd of boos bent. Als je achterblijft met onopgeloste kwesties en spijt omdat je bent verlaten of hebt verlaten, bent afgewezen of hebt afgewezen worden oude wonden nieuwe wonden. Deze reis is niet alleen emotioneel, maar ook geestelijk.
Als stervensbegeleider probeer je bij te dragen aan het gevoel van verbinding in vrede. Je bent nieuwsgierig in die zin, dat je moeilijke vragen niet uit de weg gaat waarmee je belangstelling en mededogen toont als je zonder oordeel een luisterend oor biedt. Angst, ook doodsangst is gekoppeld aan een hartsverlangen. Een belangrijke rol in de spirituele ondersteuning op het einde van het leven speelt vergeving en verzoening.
‘Anders dan in het leven zijn alle mensen gelijk in de dood.’
Lao Tse
Matigheid
Matigheid is tevreden zijn met genoeg. Je stelt gezonde grenzen die je tijd en energie beschermen en houdt je leven in balans.
Als je je als stervende wellicht realiseert dat je een heel groot deel van je leven hebt besteed aan het verdienen van geld, je daardoor je sociale leven hebt verwaarloosd en dat onomkeerbaar blijkt, kun je wroeging voelen. Meestal gaat dat in spirituele zin gepaard met melancholie, soms ook wanhoop. Als stervensbegeleider is het grotendeels gissen wat er zich in de stervende voltrekt en beperk je je tot de meest noodzakelijke handelingen aan het bed om zo de veiligheid te creëren die nodig is in dit wezenlijke proces.
Verlichting zit vaak in kleine dingen ter lichamelijke ondersteuning. Ligt iemand goed? Is het licht niet te fel? Is de pijn ondraaglijk? Of op emotioneel vlak door goed te luisteren naar waar iemand bang voor is of boos over is – in drie stappen: erken, bevestig en stem toe. Iemand mag bang zijn om los te laten, onthecht te raken, de controle te verliezen. En iemand mag boos zijn over het lot dat hem treft, de situatie waar hij zich in bevindt, de afhankelijkheid van anderen. Ontken niet dat de dood er aan komt en erken de emoties.
Mentale ondersteuning bied je door te helpen de onherroepelijkheid van het stervensproces onder ogen te zien. Dat leidt tot onrust, onzekerheid en ontmoediging, maar ook tot inzicht, ter ondersteuning van het spirituele proces erna.
‘Matigheid is de zijden draad die loopt door de parelketting van alle deugden.’
Joseph Hall
Moed
Moed verandert angst in vastberadenheid en stelt je in staat om tegenstand vol vertrouwen tegemoet te zien. Moed geeft je kracht.
Als stervende vraagt het moed om je te verbinden met het onbekende. Geen angstig verzet maar meebewegen met elke verandering in jezelf. Je zult ervaren dat angst in golven komt, de kunst is om je niet mee te laten slepen en kopje onder te gaan.
Steve Jobs verwoordde het als volgt:
“Me realiseren dat ik binnenkort dood zal zijn, is het belangrijkste instrument dat ik ooit heb gehad om mij te helpen bij de grote keuzes in het leven. Omdat bijna alles – alle externe verwachtingen, alle trots, alle vrees voor verlegenheid of mislukking – in het gezicht van de dood verdwijnt, alleen wat echt belangrijk is blijft over. Je bedenken dat je doodgaat is de beste manier die ik weet om de valkuil te vermijden van het denken dat je wat te verliezen hebt. Je bent al naakt. Er is geen reden om je hart niet te volgen”.
Als stervensbegeleider vraagt het moed om het verschuiven en het veranderen van het verdriet waar te nemen en te bekrachtigen. Het vraagt van je om heel fijnzinnig op de ander afgestemd te zijn en het vraagt alles van je inlevingsvermogen. Ontwikkel dit bewustzijn en koppel je gevoel van eigenwaarde aan empathie.
Acceptatie
Het is geen overgave, maar niets zorgt ervoor dat je meer energie verspilt dan wanneer je weerstand biedt en vecht tegen een situatie die je niet kunt veranderen.
Dalai Lama
Geloof, hoop en liefde
Deze deugden hebben onderling een verbondenheid van vertrouwen, die te koppelen is aan vastberadenheid, de wil om wat er ook gebeurt te verduren met overgave en geduld. In de moeilijkste tijden sta je open voor verandering.
Als stervende kun je al naar gelang je levensovertuiging vragen hebben over dat wat hierna komt. Het kan iets zijn om naar uit te kijken, maar het kan evengoed gevoelens van onrust veroorzaken. Je bent dan gebaat bij een gevoel van geborgenheid waarbij een gesprek met een geestelijk begeleider heel helpend kan zijn.
Als stervensbegeleider ben je je ervan bewust dat wanneer iemand sterft, dit zowel het slechtste als het beste in mensen naar voren brengt. De angst voor het onbekende, de dynamiek binnen een familie, iets dat zich uit in gedragspatronen en typische interacties, houdt niet op aan het einde van het leven, maar wordt intenser. Ondersteun het proces van overgave aan het onvermijdelijke door het gesprek hierover niet te schuwen.
‘Liefde is één stap, vaarwel is de andere, en beide zouden stevig moeten zijn. Niets in het leven is voor altijd.’
Chavela Vargas
Vertrouwen
Vertrouwen is de basis van veerkracht, er in het diepst van je ziel verzekerd van zijn dat er een leermoment is in alles wat er gebeurt. Vertrouwen vernieuwt je kracht.
Als stervende herken je je wellicht weer in het mensbeeld waarin wij slechts een klein deel van een veel groter geheel zijn, iets dat in onze westerse wereld gezien de toenemende individualisatie op de achtergrond is komen te staan. Je hebt behoefte aan nabijheid en zorgvuldige zorg van anderen. Leren sterven is de sleutel. Als je verdriet en verlies beschouwt als een inwijdingsreis, ben je niet langer willoos, maar bepaal je zelf de koers.[3] Van angst naar vertrouwen.
Als stervensbegeleider vormt vertrouwen de belangrijkste attitude aan het sterfbed. De openheid die nodig is voor het tonen van kwetsbaarheid, vergt vertrouwen in jou.[4] Het welbevinden van de stervende ligt in jouw al dan niet ervaren handen.
‘Wanneer alles tegenzit, herinner je dan dat het de tegenwind is die de vlieger doet stijgen.’
Chinees gezegde
Verwondering
En de mooiste van alle deugden in mijn optiek. Verwondering is het begin van alle wijsheid, zei Aristoteles al. Verwondering betekent openstaan voor de schoonheid en geheimen van het leven. Het is de waardering van je ziel voor wat kostbaar en inspirerend is. Het doet je versteld staan.
Als stervende treedt je het louterende kairos interval binnen, de ‘tussentijd’ waarin we terechtkomen als we pas op de plaats maken, rust nemen of ons ergens heel goed op concentreren.[5] Het brengt het lichaam tot rust en kalmeert de geest. Mensen die hun sterven naderen, zijn geneigd de balans op te maken. Het besef dat elke levenshouding in de kern universeel is, bij het mens-zijn hoort kan een openbaring zijn. Spiritualiteit heeft meer te maken met de bron van een levenshouding dan met een af te bakenen levensgebied.
Als stervensbegeleider onderken, accepteer en ondersteun je de spirituele verlangens op het sterfbed. Die kunnen variëren van een heuse existentiële crisis tot eenvoudigweg aandacht schenken aan de verlangens naar liefde, perspectief en betekenis. In plaats van doen, kun je er soms beter gewoon zijn. Door open vragen te stellen wordt de stervende in staat gesteld op zoek te gaan naar antwoorden in zichzelf. Deze ‘zielepijn’ is niet weg te nemen, deze pijn kan alleen doorleefd worden. De stervende bijstaan in deze levenseinde ervaringen roept ontroering en dankbaarheid op, van twee kanten.
Laat je verwonderen.
‘Toen je vanochtend wakker werd, keek je toen uit het raam?’
Jidda Krishnamurti
[1] Uit 100 kleurrijke deugden inzichtkaarten, gebaseerd op de klassieke deugdenkaarten van Linda Kavelin-Popov.
[2] Uit Begaanbaar terrein, hoe rituelen het sterven kunnen verlichten. Aan het woord is Carola Kruijswijk van Bureau Leefgetijden in Drempel Magazine (2018/2019)
[3] Linda Kavelin-Popov, Waardig Einde, 2013
[4] Uit De zin van het leven. Fokke Obbema (2019)
[5] Reader ‘Omgaan met sterven’, Landelijk Expertisecentrum Sterven (studiejaar 2019-2020)
Meer weten over het werk van Nicole, bezoek dan haar website (in ontwikkeling)