April 2020. Ik loop door het bos en kom een echtpaar op leeftijd tegen. Het bospaadje is te smal om anderhalve meter afstand te houden. Ze doen hun uiterste best om op afstand te blijven, wat niet echt lukt. Angst in hun ogen.
Geen wonder. Al wekenlang begint elke nieuwsuitzending met de vermelding van het aantal ‘coronadoden’. Vooral ouderen worden getroffen. Er is geen behandeling en ook geen vaccin. En misschien ook geen plek op de ic … De schrik zit er goed in. Ik vraag patiënten waarvoor ze precies bang zijn? Is het de besmetting? Ademnood? Sterven? In de beeldvorming is een koppeling ontstaan tussen ouder zijn en doodgaan. Toch sterven we niet aan ouderdom. Uit 42.000 lijkschouwingen van honderdjarigen bleek dat 100 procent was overleden aan een ziekte. En bij Corona valt op dat we niet overlijden dóór het virus maar mét het virus. Er is in de meeste gevallen al een onderliggende ziekte.
We zijn bang om dood te gaan. En we hebben de overtuiging dat doodgaan te maken heeft met ouderdom. Dus doen we steeds meer om veroudering tegen te gaan: stamcellen, cosmetica, botox en plastische chirurgie voor een eeuwige jeugd.
Beelden van ouder worden
In 1971 zwerf ik rond op Mallorca en maak foto’s. Ik ben speciaal gefascineerd door de schoonheid van de oudste bewoners, wiens diepgegroefde gezichten een verhaal vertellen. ‘Should you shield the canyons from the windstorms, you will never see the true beauty of their carvings’, Elisabeth Kübler-Ross. Getekend door het leven op het land en de seizoenen waarmee ze innig verbonden zijn. Generaties lang toegewijd aan hun olijfbomen en wijngaarden. Ouderen daar worden niet geïsoleerd maar gerespecteerd.
Doodsangst onderzoeken
In 1981, neem ik deel aan een seminar met de titel Life, death and transition. De aanwezigheid van terminaal zieke mensen maakt het tot een indringende ervaring: de uiteenzetting met het naderende einde, angst voor de dood. Psychiater Elisabeth Kübler-Ross helpt deelnemers deze intense transitieprocessen te begrijpen, te onderzoeken en er, hier en nu, vertrouwd mee te raken. Er ontstaat acceptatie van ouder worden en sterven. Kübler-Ross stelt dat we alleen bang kunnen zijn voor iets wat we niet kennen. Zij schept een cultuur waarin ouder worden en sterven worden besproken en onderzocht in al zijn facetten.
Van bestrijden naar deelnemen
Onbewust doen we veel vanuit angst: angst voor verandering en uiteindelijk angst voor de dood. We willen veroudering tegenhouden en ziekte bestrijden. Maar dat is lastig aangezien ons lichaam verandert vanaf de conceptie tot ná de dood. Waar ik voor pleit, is zorg voor lichaam en geest vanuit liefde voor het leven. Leven is per definitie verandering. Zo kan een doorgemaakte ziekte onze waardering voor gezondheid verdiepen. En kan ouderdom meer ruimte maken voor perioden van stilte en reflectie.
Doodsangst overwinnen
Wij denken dat we zijn, wie we denken dat we zijn: een ‘ik’ in een lichaam. Een afgescheiden zelf. Filosoof Alan Watts noemde het the skin encapsulated ego. Wij zijn ervan overtuigd dat wij het lot van het lichaam delen: als het lichaam sterft, dan sterven wij ook. Klopt dit denkbeeld? De volgende oefening kan helpen om de sterke identificatie met ons lichaam te ontmaskeren en de angst voor de fysieke dood te verminderen en los te laten.
Ga tegenover elkaar zitten en plaats je rechterhand tegen de rechterhand van de ander. Sluit dan je ogen. Word je bewust van de sensaties in je hand. Kun je precies aangeven waar je eigen hand eindigt en de hand van de ander begint? Is er een grens aan te geven?
Als je deze oefening alleen doet, dan plaats je je handen met de handpalmen tegen elkaar. Sluit je ogen en kijk of er een grens is aan te geven tussen beide handen. We denken dat we gescheiden zijn. Maar kunnen we ook echt waarnemen dat we gescheiden zijn van de ander? Gescheiden van de rest van de wereld? Mijn waarneming vertelt mij dat er geen grens is aan te geven. Ik ben niet gescheiden van de ander. Ik ben verbonden. Verbonden met alles. Als dat zo is, wat of wie gaat er dan eigenlijk dood? En moeten we daarvoor bang zijn?
Klinisch psycholoog Ram Dass vroeg zijn mentor: ‘Wat is de ultieme uitspraak over sterven?’ Zijn antwoord: ‘Doodgaan is volkomen veilig!’
Deze ‘pandemie van angst’ is een kans om leven en dood te onderzoeken. We zeggen: Ik ben bang. Maar zijn wij die angst? Of zijn wij datgene wat zich bewust is van die angst? Het gevoel van angst komt en gaat. Bewustzijn, datgene wat zich bewust is van wat komt en gaat, verdwijnt niet. Alleen de angst sterft.
Op je gezondheid!
Deze column verscheen eerder in gezondheidsmagazine Medisch Dossier (www.medischdossier.org) in augustus 2020
BRON
1. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2005; 60(7):862-5.