Als oud hospice coördinator ben ik sterven gaan zien als een kostbaar en wezenlijk proces van ieder mens.
In dit artikel neem ik u mee in het stervensproces en geef ik inzicht in de gelaagdheid ervan. Ik zal dat doen aan de hand van de elementenleer.
Oerkrachten van de schepping
Zoals wij in de moederschoot worden gevormd uit én door de vier elementen aarde, water, vuur en lucht, zo verlaten deze ons één voor één tijdens het stervensproces. Sterven lijkt daarmee een proces te zijn van langzaam maar zeker onthechten van de aarde. Deze benadering van het stervensproces, het terugtrekken van de elementen, komt voort uit het boeddhisme. De elementenleer komt echter in veel oude wijsheidstradities voor en dan wordt naast de elementen aarde, water, vuur en lucht ook het element ether genoemd. Het ether element speelt gedurende ons leven én in het stervensproces een speciale rol.
De opbouw van de elementen
Alles is opgebouwd uit de vijf elementen, de oerkrachten van de schepping. Er bestaat zoiets als een hiërarchie van de elementen: van grof naar fijn. Het aarde-element is hard, onbeweeglijk en grof. Het aarde-element geeft ons stevigheid en stabiliteit. Het wordt vertegenwoordigd door onze botten, het skelet. In ons karakter vertegenwoordigt het aarde-element betrouwbaarheid. Misschien kennen we wel iemand die voor ons als een rots in de branding is, waarmee we bedoelen dat die persoon zo stabiel en betrouwbaar is als een rots. Bij een te veel aan ‘aarde’ worden we star en zijn we bang voor verandering.
Het waterelement is subtieler, vloeibaar en flexibel. Ons lichaam bestaat voor 70% uit water. Water is nodig om ons leven te laten stromen, om vooruit te gaan en flexibel te zijn. Het waterelement wordt vertegenwoordigd door de gevoelsmens. Het komt bijvoorbeeld tot uiting als we het hebben over iemand ‘van het zuiverste water’. Een teveel aan ‘water’ echter maakt ons emotioneel en huilerig.
Het vuurelement is nog weer fijner en zonder vaste vorm. Het heeft met onze verbrandingsprocessen te maken. Met ons enthousiasme voor het leven. Met energie. We kennen allemaal wel mensen met een warme persoonlijkheid of juist mensen met een kort lontje. We kunnen laaiend zijn of in vuur en vlam staan. Uitdrukkingen die verwijzen naar het vuurelement in ons.
Het luchtelement is nog weer fijner, beweeglijker en onvoorspelbaar. Lucht heeft te maken met de ademhaling en lucht beïnvloedt onze huid. Mensen die afkomstig zijn van de Noordelijke continenten hebben een blanke huid. Mensen van de Zuidelijke continenten zijn donker(der) getint. We kunnen luchtig door het leven gaan, vol humor, maar we kunnen ook een teveel aan ‘lucht’ hebben. Dat maakt ons tot een opgeblazen figuur of we draaien met alle winden mee. Het luchtelement wordt vertegenwoordigd door de denkers onder ons.
En dan komt het element ether, het aller-fijnste element, ijl, onzichtbaar, abstract, zonder vorm en zonder grenzen. Het vertegenwoordigt stilte, vrede, ruimte. Ether wordt in het lichaam uitgedrukt als lege ruimte, zoals de ruimte tussen de gewrichten en de organen. Als we met onze aandacht naar binnen keren, worden we stil, vredig en rustig. Ether wordt gezien als dé oerklank van de schepping (Hu) waaruit alles is ontstaan. Deze oerklank trok zich samen en concentreerde zich op één punt tot Goddelijk licht. Ook wel Nur genoemd. De beste manier om uit te drukken wat ether is, is misschien wel: dát wat ons levend maakt, dát wat ons bezielt. In ons karakter maakt de aanwezigheid van ether ons evenwichtig, enigszins ernstig. Een teveel maakt echter zweverig. Mensen op hele hoge leeftijd lijken soms al doorzichtig en transparant te worden. Het ether element heeft dan de overhand.
De opbouw en de aanwezigheid van de elementen in ons mensen is dynamisch. Als één element tijdelijk of langere tijd domineert heeft dat een effect op de andere elementen. We voelen ons vitaal, gezond en innerlijk krachtig als de elementen in harmonie zijn.
Het terugtrekken van de elementen
Sterven is een bij uitstek persoonlijke belevenis, gekleurd door eigen ervaringen, (geloofs)overtuigingen en cultuur. Het universele aspect betreft het terugtrekken van de elementen dat we in dat proces kunnen waarnemen. Hoe fijner het element dat oplost, hoe meer sensitiviteit dat in onze waarneming van ons vraagt.
Als eerste verdwijnt het element aarde, met verlies aan gewicht, lichaamskracht en materie als gevolg. De energie loopt terug. Daarna verdwijnt het element water, waardoor het lichaam uitdroogt. Er ontstaat verlies aan controle over de lichaamsvochten met als gevolg incontinentie, overmatig zweten, loopneus en loopoor. Vervolgens verdwijnt het element vuur. De stervende krijgt het koud. Dat begint bij de uiteinden van het lichaam: de handen, voeten, oren en neus. De organen drogen uit en de warmte trekt zich terug in de richting van het hart. En uiteindelijk geeft het element lucht het op. De adem wordt oppervlakkiger en er kan sprake zijn van benauwdheid, totdat uiteindelijk de adem stopt. De ziel, dat wat ons tijdens het leven bezielde, gaat over naar de geestelijke wereld. Ook dat is voor sommigen ervaarbaar. Als een ´iets´ dat het lichaam verlaat, meestal via de kruin.
Het is indrukwekkend om mee te maken hoe de materie daadwerkelijk wordt ontbonden, hoe de ziel het lichaam verlaat, hoe de subtiele energieën in al onze organen, in alle onze cellen, geleidelijk oplossen: het onthechten van de aarde.
We kunnen het verdwijnen van de elementen ook op een andere manier duiden. Dan staat het element aarde voor afscheid van het aardse, van al onze bezittingen, van alle materie. Met de verdwijning van het element water nemen we afscheid van alle gevoelens en emoties. De stervende wordt ‘afstandelijk’. Dit is het moment waarop we beseffen dat de persoon die gaat sterven een andere weg gaat bewandelen. Het vuurelement staat voor het vuur van de ziel dat zich terugtrekt. Met het element lucht ten slotte, blazen we de laatste adem uit en gaan we over naar de geestelijke, spirituele of de zielenwereld. Maakte u ooit een sterven van dichtbij mee, dan herkent u wellicht het gevoel dat een gestorvene er op enig moment niet meer is, terwijl kort daarvoor nog een aanwezigheid werd ervaren. Het terugtrekken van het etherelement en het oplossen van alle subtiele energieën neemt tijd. Esoterische tradities hebben het over drie dagen. Deze dagen horen wat mij betreft bij het stervensproces en daarmee bij de levensloop, de ervaringsweg van de mens. Hoe diverse esoterische tradities en levensbeschouwelijke stromingen hun eigen taal hebben voor het stervensproces kunt u lezen in Een andere kijk orgaandonatie. Verkenningen van het stervensproces.
Sterven een veelzijdig proces
Samenvattend mogen we stellen dat sterven niet een moment maar een proces is. Een proces dat kort of lang kan duren maar in alle gevallen tijd vraagt. Verder dat sterven, naast dat het een fysiek proces is, ook een innerlijke beleving is waarbij op emotioneel en mentaal niveau veel belanghebbends gebeurt. Daarnaast is sterven een geestelijk of spiritueel proces wanneer we er vanuit gaan dat we als gestorvenen onze reis voortzetten in een andere dimensie.
Sociaal proces
Maar daarmee zijn we er nog niet. De fysieke dood went maar zelden als het gaat om het verlies van een dierbare. Als je de vraag stelt wat wij of onze naasten nodig hebben als we sterven, komt tenslotte, onmiskenbaar, naar voren dat sterven ook een sociaal proces is. Wij zijn in ons leven verbonden met tal van betekenisvolle anderen. Ieder overlijden heeft impact op de directe naasten, zorgverleners en vaak zonder dat we het beseffen op een grote kring daaromheen.
Uitgaande van wat we kunnen waarnemen en, als we een holistisch mensbeeld hebben, kunnen ervaren aan het sterfbed mogen we vaststellen dat sterven een uiterst gelaagd proces is. Een proces dat onderdeel uitmaakt van én consequenties heeft voor wie wij ten diepste zijn.
Mysterie
Tenslotte is sterven een mysterie omdat een deel van wat zich ín én aan de stervende voltrekt zich aan de waarneming van omstanders onttrekt. Ontzag en respect voor het mysterie van leven en dood zullen uiteindelijk misschien wel bepalend zijn voor de wijze waarop we met delicate vraagstukken rond het levenseinde omgaan. Nemen we beslissingen vanuit onwetendheid en angst of maken we keuzes vanuit inzicht en vertrouwen. Keuzes ten aanzien van het levenseinde zijn hoogstpersoonlijk, maar als we er van uitgaan dat sterven een kostbaar en wezenlijk proces is van ieder mens dan verdienen keuzes gemaakt vanuit inzicht en vertrouwen te allen tijde de voorkeur.
Ineke (Koedam) Visser is oud hospicecoördinator. Zij spreekt en schrijft over sterven, het stervensproces en orgaandonatie. Zij is initiatiefnemer en voorzitter van de Stichting Landelijk Expertisecentrum Sterven en doceert aan de Post-HBO intensive Omgaan met Sterven.