Ook kinderen krijgen, vroeger of later, te maken met de dood. De dood hoort immers bij het leven. Het is mij er daarom veel aangelegen dat de dood al van kinds af aan een bespreekbaar onderwerp is. Afscheid nemen van een familielid, een dier, een huis, een situatie: alle kinderen krijgen ermee te maken. De dood is de allergrootste vorm van afscheid.
De sfeer opnemen
Als verpleegkundige, jarenlang werkzaam in de terminale zorg, heb ik geprobeerd om kinderen te betrekken bij het afscheid nemen van een dierbare. Mijn advies is om betrekkelijk kort na overlijden de kinderen afscheid te laten nemen. Als de overledene zorgvuldig is verzorgd en opgebaard – het liefst in de eigen omgeving als dat kan – zet ik een kamerscherm neer zodat de kinderen niet onmiddellijk met het dode lichaam geconfronteerd hoeven te worden. De ouders of andere opvoeders begeleiden de kinderen. Ze kunnen eerst even plaatsnemen op een bankje om de sfeer in de kamer in zich op te nemen. Zo bereiden we hen voor op wat er is. Pas als de kinderen laten blijken dat ze eraan toe zijn, kunnen ze meegenomen worden naar de overledene om de dierbare te zien en de dood met eigen ogen te aanschouwen. Als ze het niet durven is het ook goed. Er komt ooit weer een andere gelegenheid voor hen, zo is het leven.
Praat erover
Blijf vervolgens een poosje op afstand staan en kijk naar de vertrouwde handen en bedenk wat die handen gedaan hebben. Vraag de kinderen naar dierbare herinneringen en wees gerust verdrietig omdat het zo jammer is dat de dierbare dood is. Probeer het als opvoeder niet mooier te maken, probeer het niet in te vullen voor de kinderen maar laat hen hun eigen vragen stellen. Pas als de kinderen zelf willen, kun je met hen dichterbij gaan staan en durven sommigen zelfs de overledene aan te raken.
Het wijst zich vanzelf wanneer het genoeg is. Dan is het goed om in een andere ruimte nog een poosje na te praten over wat de kinderen ervaren hebben. Vaak vinden ze het fijn om er met andere kinderen geweest te zijn, zodat ze ook onderling er nog met elkaar over kunnen hebben.
Bijdragen aan het afscheid
Ook tijdens de dagen erna en gedurende de uitvaart kunnen kinderen er op hun niveau bij betrokken worden. Veel hangt af van hun leeftijd. Voor kinderen jonger dan drie jaar heeft het weinig meerwaarde dat ze bij de uitvaart zijn omdat zij het aardse verdriet nog niet kunnen bevatten. Ze springen vaak wat rond en hoe schattig dat ook kan zijn, het leidt eerder de overige aanwezigen af van een belangwekkend afscheid. Daarom geef ik ter overweging om de kleinste kinderen niet mee te nemen. Vanaf de kleutertijd kunnen ze vaak wel mee. Ook al omdat ze vanaf die tijd wel een poosje stil kunnen zijn. Vaak vinden ze het zelfs belangrijk om ook hun bijdrage aan het afscheid te leveren in de vorm van een zelfgemaakte tekening of het zingen van een lied. Het is fijn als ook kinderen hun betrokkenheid bij het afscheid kunnen tonen.
Alles wat was
Stine Jensen, filosoof, schrijver en programmamaker heeft een mooi boek geschreven, met illustraties van Marijke Klompmaker. Het heet: “Alles wat was”, met als ondertitel: “hoe ga je om met afscheid?” Er staan “weetjes” in, interactieve vragen, reacties van kinderen en tips voor omgaan met afscheid van iets of iemand. Ook wordt er aandacht besteed aan de rouwverwerking in andere landen en culturen. Kortom een prachtig boek om samen te lezen met kinderen van vier tot en met twaalf jaar, ook omdat het kleurrijk en sfeervol is geïllustreerd. Wat mij betreft een echte aanrader!