Omdat we vergeten zijn te sterven
“Omdat we vergeten zijn te sterven”. Deze woorden waren de aanleiding om de opleiding “Omgaan met Sterven” te volgen en vormden vervolgens de kern van mijn reis door de opleiding heen. Ik was op zoek naar meer onderbouwing, meer body, meer fundament onder deze zin die voor mij al lange tijd het antwoord is op vele persoonlijke én maatschappelijke vraagstukken. Het was de titel van het boek dat ik ging schrijven, maar (nog) geen boek geworden is.
Deze zin openbaart voor mij een fundamentele waarheid: we hebben niet alleen de dood weggestopt, maar daarmee ook de natuurlijke cycliciteit van het bestaan verloren.
Vier gelijke levensfasen
Het sjamanistische medicijnwiel (ook wel het levenswiel genoemd) biedt een verhelderend perspectief op deze cycliciteit. Waar we in onze Westerse cultuur het leven vaak zien als een rechte lijn van geboorte naar dood, toont het medicijnwiel ons vier gelijkwaardige levensfasen die elkaar eindeloos opvolgen.
Heel in het kort: in het Oosten, waar de zon opkomt en de lente centraal staat, worden we geboren en groeien we onder de vleugels van onze ouders. Het Zuiden vertegenwoordigt de zomer, de zon op haar hoogste punt, de volwassenheid, waarin we zelfstandig de wereld instappen en creëren: carrières, gezinnen, een eigen ‘thuis’. Dan komt het Westen, de herfst, van reflectie, ouderdom en wijsheid, waar we de balans opmaken van wat we hebben geleefd en geleerd, de plek waar we sterven. Ten slotte het Noorden, de plek van de winter, de stilte, na de dood, de liminale ruimte tussen de laatste uitademing en de nieuwe inademing. De fase van de grote transformatie. En zo is de cirkel rond, maar niet geëindigd. Zoals een cirkel geen duidelijk begin of einde heeft, zo heeft het leven ook geen duidelijk begin en einde. Het Noorden is niet alleen de laatste fase, maar ook de noodzakelijke opmaat naar een nieuw begin. De kiemkracht van het Oosten, is opgebouwd in het Noorden. Net zoals een baby al 9 maanden aan het groeien is in de buik voordat het ter wereld komt. De cyclus van leven is een continue stroom die zich ook door generaties heen beweegt. Zo is het leven geen rechte lijn tussen geboorte en dood, maar een cyclische opeenvolging van geboorte, groei, sterven en wedergeboorte.
Onze cultuur eert het Oosten en het Zuiden; de jeugd, groei, productiviteit, maar vermijdt angstvallig het Westen en het Noorden. We plakken labels op wat ‘productief’ en ‘onproductief’ is, maar de natuur maakt dit onderscheid niet. Met de aandacht continu naar buiten gericht, raken we uitgeput en uitgehold. De ontwikkeling zit juist in de afwisseling van alle fasen en seizoenen.
Levenswiel
Het stervensproces, en zo ook de begeleiding ervan, speelt zich juist af in de overgang van het Westen naar het Noorden. Stervensbegeleiding is het helpen navigeren tussen deze fasen, waarbij we niet alleen kennis over het stervensproces kunnen inzetten, maar ook de wijsheid van het medicijnwiel om elke fase te eren voor wat zij het mensenleven biedt.
Het Westen is meer dan alleen de ouderdom en het sterven. Het is het moment om wijsheid te delen, van leerling-mentor te worden. Het is de tijd van loslaten, maar ook van oogsten. Zoals vruchten rijpen en hun zaden dragen voor toekomstige generaties, zo heeft ieder mens een nalatenschap; dat wat achterblijft na het fysieke sterven. Dat kunnen je kinderen zijn of jouw ideeën die in een andere vorm voortgezet worden. Het kan ook je vriendelijkheid of vrijgevigheid zijn die men van jou zal herinneren en naar jouw voorbeeld in zichzelf verder zal ontwikkelen.
Het Westen is ook de plek van het grote loslaten, het daadwerkelijke sterven. Een van de ervaringen in hospices zijn de zogenaamde levenseinde-ervaringen waarbij de stervende uitstapjes lijkt te maken naar een verruimd bewustzijn[1]. Dit kunnen bezoekjes zijn van al overleden dierbaren, of het ervaren van een groot, liefdevol licht. Het is de beweging van de stervende tussen het Westen en het Noorden.
Voorbij de dood
Dit Noorden is de liminale ruimte, het veld van het niets, voorbij de dood. Het is de stilte na de laatste uitademing en vóór de nieuwe inademing. In het Noorden transcenderen we als het ware de lineaire tijd (Chronos) en komen we in een andere tijdsbeleving (Kairos). Een tijdloze tijd of de juiste tijd. Deze liminale ruimte bevat beide staten tegelijk – zowel ‘na de dood’ als ‘voor de geboorte’. Als je jouw eigen levenscyclus als één cirkel ziet, valt hier dus de fase voorafgaand aan jouw geboorte samen met de fase na jouw sterven. Dit is mogelijk omdat het Noorden zich onttrekt aan onze normale chronologische tijdsbeleving. Het is een staat van vormloosheid, non-dualiteit, onvoorwaardelijke liefde en eenheidsbewustzijn. Je kunt het zien als een soort ‘heilige tijd’ of ‘zielentijd’ waar de normale regels van chronologie niet gelden en dus het einde en het begin van het leven elkaar kunnen ‘tegenkomen’.
Liminale ruimte
Het is ook een fase die je kunt beschouwen als een kruispunt tussen verschillende levenscycli; die van de overledene en de naaste. De liminale ruimte van de overledene, veroorzaakt als het ware de liminale ruimte van de nabestaande. Van een leven met moeder, vader, partner, vriend, vriendin etc., naar een leven zonder. De liminale ruimte van de nabestaande bevindt zich op een kleinere (kortere) levenscyclus, de levenscyclus van bijvoorbeeld de zoon of dochter. Als jouw moeder sterft, betekent dit dat jouw rol als haar zoon of dochter ophoudt. Een specifieke rol in jouw leven houdt op actief te zijn en sterft als het ware daarmee ook.
Cycliciteit omarmen
Het stervensproces speelt zich dus in de levenscirkel af tussen het Westen en het Noorden. De stervensbegeleiding is het helpen navigeren van de ene naar de andere fase. Naast het hebben van kennis over het stervensproces, biedt het sjamanistische levenswiel een zeer waardevolle toevoeging om het stervensproces in een groter plaatje te zien en elk van de fasen te eren voor wat het een mensenleven biedt.
Door de cycliciteit te omarmen, kunnen we het sterven opnieuw integreren in ons bestaan. Niet als iets dat vermeden moet worden, maar als een natuurlijk onderdeel van leven. De eeuwenoude wijsheid van het sjamanisme, met de cyclische benadering van leven en dood, en de hedendaagse kennis en kunde van stervensbegeleiding vullen elkaar op een organische wijze aan. Het medicijnwiel met zijn vier windrichtingen zorgt ervoor dat we het sterven beter kunnen begrijpen als een essentiële fase in de levenscyclus. Niet als een abrupt einde, maar als een transformatieve overgang. Waar de moderne stervensbegeleiding ons praktische handvatten biedt, schenkt het sjamanisme ons de spirituele context en rituelen die zo gemist worden in onze huidige maatschappij.
Met veel trots heb ik de opleiding ‘Omgaan met Sterven’ van het Landelijk Expertisecentrum Sterven afgerond en hiermee een ongelofelijke verdieping in mijzelf aangebracht op dit fascinerende onderwerp van sterven en einde-cyclus.
[1] Bron: Licht op sterven. Inzichten en ervaringen vanuit een verruimd bewustzijn (2024), Ineke Visser