“Het sterven van Fons is een wonder op zich geweest. Vanwege zijn zuurstofgebrek, dat steeds erger werd, kon hij bijna geen adem meer halen en koos hij voor euthanasie. Maar hij wilde eerst zijn broer uit Thailand nog een keer zien. En hij koesterde de intimiteit met zijn gezin, zijn kinderen en kleinkinderen. Zo heeft hij bewust de laatste weken doorgebracht. En zo groeiden we naar het laatste afscheid toe. Daar hoorde ook de ziekenzegen bij. Want mijn man Fons was een gelovig mens. Dat geloof is sterker geworden en bevestigd toen hij zeventien jaar geleden dacht dat hij dood zou gaan aan kanker maar een tweede kans kreeg.
Op een natuurlijke manier
De artsen durfden een moeilijke operatie aan en zagen toen dat het geen kanker was maar een ziekte aan de alvleesklier die met prednison verholpen kon worden. Daarna leefde hij nog intenser en ging hij weer naar de kerk uit dankbaarheid voor de jaren die hem geschonken waren. Daarom wilde hij de ziekenzegen. De kinderen en kleinkinderen zijn helemaal niet kerkelijk, hoefden niet te komen maar ze waren er allemaal. En ze zagen hoe vader en grootvader zich overgaf om het leven los te laten. Dat was een indringend moment. We moesten allemaal huilen. Dat gebeurde op een snikhete zomerse zondag. We zagen er allemaal netjes en deftig uit, maar Fons zat in zijn hemdje. En hij zei toen: “Zo ben ik toch ook goed genoeg om in de hemel te komen.” We moesten lachen door onze tranen heen. Dit zegt veel over de intimiteit van die laatste weken. En dat feest van de intimiteit eindigde met de ochtend van de euthanasie. Hij was onrustig. De huisarts was al twee keer komen kijken en ging weer weg. De verpleegkundigen maakten het infuus al klaar. En toen kwam de rust over Fons. Ik zat naast hem en zag het gebeuren. Te midden van de kinderen en kleinkinderen vond hij de rust om het leven op een natuurlijke manier los te laten. Dat vonden we zo mooi: dat hij stierf op een natuurlijke wijze. De huisarts wilde net naar ons toe komen toen Fons de laatste adem uitblies.”
De liefste opa
Aan het woord is Rita Scherrenberg over het sterven van haar man Fons, ruim een jaar geleden. Ze vertelt haar verhaal in de huiskamer waar haar man de laatste adem uitblies. Ze heeft het er nog steeds moeilijk mee, ze mist hem, al voelt ze wel dat ze beter de dagen doorkomt. Ze kiest doelen als een fietstocht, ze plant haar boodschappen en ze weet zich omringd door foto’s op de koffietafel, bij het bureau, rond de grote tafel achterin. En ook op het bijzettafeltje. Daar staat Fons zoals hij het gelukkigst was: in de tuin van een vakantiehuis in Harfsen, met pretoogjes. “Dat was en is de boodschap die hij heeft meegegeven: geniet van het leven, wees dankbaar en steun elkaar. Ga niet zitten treuren want dan is het dubbel verdrietig. We bewijzen hem een dienst en doen recht aan zijn leven door met elkaar te genieten van het leven”, zegt Rita. Ze wijst op kaarten van haar kleindochter Kelly die bij de foto van Fons liggen. ‘Opa, vertel je nog eens een mooi verhaal?’ staat erop. En: ‘Ik wil nog zo veel tegen je zeggen. Ik wil je bedanken, voor alles, voor het zijn van een superheld, een steun, een grappenmaker, een klusjesman en bovendien voor het zijn van de liefste opa die ik me maar wensen kan. We missen je ongelooflijk, maar maak je geen zorgen, we gaan allemaal verder met ons leven.’ Rita moet huilen als ze deze woorden leest, maar weet ook dat ze juist door haar kinderen en kleinkinderen gedragen wordt. En dat gaat beter doordat ze allemaal nauw bij het sterven betrokken waren.
Nieuwe toekomst
Ze weet het zeker, de intimiteit van het sterfbed heeft zo veel betekend. “Iedereen heeft in de laatste weken gezegd wat hij of zij wilde zeggen. Iedereen heeft zijn of haar liefde kunnen geven. En iedereen heeft van vader en grootvader in die laatste periode een opdracht meegekregen: maak wat van je leven, ga niet in een hoekje zitten. Ik doe dat zelf ook niet, ik fiets veel en denk dan aan Fons. Onze kleinzoon Bram deed graag klusjes met zijn opa voor mij. Hij heeft de taak van opa overgenomen. In de schuur achter het huis is hij nog vaak te vinden: in de geest van opa, gedragen door opa, aan het werk voor oma. Ik denk dat die laatste periode iedereen goed heeft gedaan. Natuurlijk waren we verdrietig. Maar we hebben het zo goed kunnen afsluiten, dat het als een opdracht voelt om door te gaan. Anders is toch niet te verklaren dat de kleinkinderen zo verbonden blijven met grootvader en tegelijk met hun leven verder gaan. Ik denk zelf dat die laatste dag daar ook een rol in speelt. We hebben hem de ruimte gegeven om op een natuurlijke manier het leven los te laten. Daarin heeft hij ons de ruimte gegeven om onze eigen weg te vervolgen. Sterven is een deur naar een nieuwe toekomst voor de mensen die achterblijven.”
Een mens van liefde en dankbaarheid
Daar is geen woord te veel mee gezegd, want dochter Sonja blijft er ook over praten. Op het sportveld waar haar zoon Bram keeper is, maar net zo goed op het dorpsplein waar ze boodschappen doet. “Het afscheid is zo intens geweest dat mijn vader nog heel dichtbij is. Soms zou ik willen dat hij een teken geeft of tot me spreekt. Maar misschien is dat te letterlijk. Misschien moet ik gewoon verder op de adem die hij me heeft meegegeven in dat afscheid. Ik hoef alleen maar zijn foto te zien of aan zijn pretoogjes te denken. Dan duwt hij me voort. Zoals hij altijd mijn vader is geweest, maar zeker ook in het voorbeeld dat hij ons bij het sterven heeft gegeven: als een mens van liefde en dankbaarheid.”
Pleidooi voor nuance
Paul van Tongeren
Het verhaal over Fons Scherrenberg toont wat mij betreft vooral twee dingen.
Ten eerste maakt dit verhaal nog eens duidelijk hoe gevaarlijk het is om de discussie over euthanasie en voltooid leven te vernauwen tot een “debat” tussen “voor-” en “tegenstanders”. Hier lezen we het verhaal van iemand die euthanasie niet principieel afwees, integendeel hij koos voor euthanasie. Tegelijkertijd toonde hij – en ervaarden zijn vrouw, kinderen en kleinkinderen – de waarde van een natuurlijke dood. Je hoeft geen principiële voor- of tegenstander te zijn om te zien dat je soms (haast) niet anders kunt dan iemand te helpen sterven, maar evenmin om een zekere opluchting te ervaren als euthanasie niet nodig blijkt.
Ten tweede wordt in dit verhaal opnieuw duidelijk dat de autonome wil veelal niet zo eenduidig is als sommigen wel suggereren. Ik schrijf ‘opnieuw’, omdat de ambivalentie van de wil in heel veel verhalen rond euthanasie opduikt. Iets willen en het tegelijkertijd niet-willen sluiten elkaar misschien uit in de logica, maar niet in de existentiële werkelijkheid. Fons Scherrenberg wilde euthanasie, waarschijnlijk omdat hij leed aan een verstikkende benauwdheid, vreesde dat dat nog erger zou worden en wilde voorkomen dat hij echt zou stikken. Maar tegelijkertijd wilde hij blijkbaar leven, want hij stelde het moment uit, wilde eerst nog zijn broer zien, wilde eerst de ziekenzalving en gaf de huisarts die de euthanasie zou verrichten klaarblijkelijk tot twee keer toe de indruk dat hij het nog niet nu meteen wilde. Die verdeelde wil is niet vreemd. Integendeel. Iedereen die existentiële keuzes moet maken kent die ervaring. Zelfs na een zorgvuldige afweging kun je nog steeds blijven dubben. En als er één existentiële keuze is, dan is het wel de keuze inzake leven en dood. We zouden er goed aan doen de absoluutheid van de wilsverklaring te nuanceren en de ambivalentie van de wil te verdragen – hoe lastig dat misschien ook kan zijn. Wie de wil serieus neemt, moet bereid zijn om recht te doen aan de ambivalentie die in de kern van die wil huist. Dat vraagt van ons dat we een stervende de tijd geven, of de ruimte zoals Rita Scherrenberg zegt.
En wat het verhaal over haar man zo mooi duidelijk maakt, is dat de knoop niet wordt doorgehakt door een besluit dat de autonome mens zelf neemt, maar door iets dat aan hem gebeurt: “Toen kwam de rust over Fons. Ik zat naast hem en zag het gebeuren.”
Uit: ‘Het leven voltooien. Tien persoonlijke verhalen over de waarden van leven met sterven’, onder redactie van Ineke Visser