Marian van der veen is ritueelbegeleider en leidt als docent mensen op tot ritueelbegeleider. Voor het Landelijk Expertisecentrum Sterven verzorgt zij een workshop ter inspiratie voor belangstellenden en een vierdaagse specialisatie rituelen bij het levenseinde om voor te gaan in levenseinde-rituelen die het stervensproces ondersteunen en verlichten.
Sterven en dood hebben een belangrijke plek in jouw werk als ritueelbegeleider. Waar komt die belangstelling vandaan?
‘Die belangstelling was er eigenlijk altijd al. Nog voor ik er beroepsmatig mee aan de gang ging, was een bezoek aan de lokale begraafplaats vast onderdeel van het vakantieprogramma. Ik vind het nog steeds boeiend om te zien hoe men in een andere cultuur omgaat met de dood en de doden. Een begraafplaats is dé plaats waar de dood er mag zijn. Waarschijnlijk was ik al jong op zoek naar een manier waarop ik mij tot de dood kon verhouden omdat deze ver van mij stond en onbekend was.’
Ben je anders in het leven komen te staan door jouw opgedane kennis en ervaring met ritueelbegeleiding?
‘Zeker! Vooral het werken in het hospice met levenseinde rituelen, heeft me veel inzicht gegeven. Die kennis heeft mijn eigen angst voor de dood verminderd. Ik heb er vrede mee dat het leven eindig is en durf de dood in het gelaat te kijken. Door het meelopen op de weg van afscheid van anderen, weet ik wat er in het leven en aan het einde daarvan nou werkelijk toe doet. Dat relativeerde de kijk op mijn eigen leven en mijn eigen uitdagingen.’
Wat is een hardnekkig misverstand dat bij mensen leeft over ritueelbegeleiding?
‘Dat het gaat over een sjamaan-achtige setting met exotische voorwerpen. Maar een ritueel is niet anders dan een handeling met een symbolische betekenis. Als ritueelbegeleider ben ik op zoek naar wat op dat moment betekenis heeft voor die specifieke mensen. En dat drukken we uit met heel gewone voorwerpen als bloemen, kaarsjes, foto’s of persoonlijke bezittingen.’
Welke thema’s zie jij op het eind van het leven naar boven komen waarbij een ritueel kan ondersteunen? Heb je daar een voorbeeld van.
‘Thema’s die steeds voorbij ziet komen zijn dankbaarheid voor wat men elkaar in het leven heeft gebracht. Daarnaast speelt, nu het nog kan, het uitdrukken van de wederzijdse liefde een rol. Het is prachtig om hier samen een sereen en diepgevoeld moment van te maken. Soms is er behoefte aan vergeving of is er geruststelling nodig dat men het goed heeft gedaan. Er kan spanning zijn door bijvoorbeeld (oorlogs)trauma’s, het overlijden van een kind of onvervulde wensen. Door te adresseren wat nog niet is verwerkt, mag het er zijn en krijgt het verdriet daarover een plaats. Dit lucht soms enorm op en brengt de betrokkenen tot rust. En dat wens ik iedereen, het leven los kunnen laten in alle kalmte.’
Word jij in jouw werk door iets of iemand geïnspireerd?
‘De persoon die de wens in mij wakker maakte om me actief in te zetten bij het levenseinde is Marinus van de Berg. Van hem kreeg ik tijdens mijn opleiding tot psychologe ooit een college. Verder hebben alle mensen met wie ik een levenseinde ritueel deed, me iets meegegeven. Dat maakte me een rijk mens en dat wil ik ook graag met anderen delen tijdens mijn opleidingen. Ervaringen van mensen die op of iets verder over de drempel van de dood zijn geweest, steunen mijn overtuigingen. Verder laat ik me breed inspireren door oude universele kennis en wijsheid, die ik vind in de Gnosis, het Boeddhisme, de Tao, de Bijbel en ga zo maar door.’
Wat is de grootste waarde of kwaliteit die jouw leven richting geeft?
‘In verbinding kunnen zijn met de alomvattende liefdekracht. Sommigen noemen dat God anderen de kosmos of levensenergie. Voor mij maakt die naam niet uit, het is meer een ervaring. Dit stelt zeker voorwaarden aan de invulling van mijn leven en mijn werk. Dan heb ik het over een streven om in balans te zijn en het lef opbrengen om te vertrouwen op mezelf. Dat was en is een hele zoektocht, maar het lukt me steeds beter. Voor mij gaat het eigenlijk over onthechten en authentiek zijn van binnenuit.’
Gebruik jij zelf rituelen op scharniermomenten in jouw leven?
Dan doen we allemaal al zijn we ons daar vaak niet van bewust. Denk aan een diploma-uitreiking of een uitvaart. Ook een kaarsje aansteken voor een dierbare overledene is een ritueel. Mijn eerst persoonlijke ritueel was tijdens mijn huwelijk. Het voelde voor mij als een bijzonder, bijna heilig moment waar de ceremonie op het stadhuis niet voldoende recht aan deed. Maar ook nog recentelijk. Mijn beide ouders overleden tijdens de Corona periode toen er weinig mogelijk was. Later heb ik troost gevonden in een ritueel met de steentjes uit hun crematie-urn. Deze heb ik toevertrouwd aan het kanaal dat hun beider ouderlijke huizen met elkaar verbindt, langs de weg die ze zelf onnoembare keren hadden gefietst. Het voelde als een soort van thuisbrengen en de cirkel rond maken.
Hoe waardevol kan een stervensproces zijn? voor de stervende en voor naasten?
Ik hoor vaak dat het naast verdrietig ook prachtig was of een intense ervaring. Het brengt een familie vaak dichter bij elkaar. Achterblijvers kunnen geïnspireerd worden door de manier waarop iemand is gestorven. Dat is eigenlijk alleen als er kalmte is, geen paniek en geen verzet. Dan is het sterven ook een soort voorbeeld en helpt het de achterblijvers hun eigen angst voor de dood te verminderen.
Hoe kijk je naar ‘angst’ in relatie tot sterven?
Angst voor de dood houdt een mens in leven. In het dagelijks leven zeer nuttig, het doet ons bijvoorbeeld vluchten bij gevaar. Het is dus niet zo gek dat er een mate van angst is voor het levenseinde. Maar als er veel onwetendheid is rond sterven en alles wat daarmee samenhangt, kan de latente angst op die voedingsbodem enorm groeien. Dat geldt ook voor de angst voor een eventueel oordeel dat geveld gaat worden. Hoe groter de angst, hoe moeilijker het is om het erover te hebben. Zo komen we in een vicieuze cirkel die de angst aanwakkert. En dat is niet nodig! We kunnen onszelf en elkaar helpen door de dood niet te verhullen. Praat erover en deel ervaringen en gevoelens met elkaar. Juist door dit wel te delen, kunnen we ze beheersen en blijft de angst draagbaar.
Heb je een boodschap in dit kader voor de mensen?
Er lijkt een verband te bestaan tussen onwetendheid en angst. Dus ga de dood en alles wat daarbij hoort niet uit de weg maar zie het als een kans om te leren. Laten we met elkaar de dood weer in het leven tillen, dan wordt deze een stuk minder angstaanjagend.
Wat zou jij in de komende jaren veranderd willen zien als het gaat om de zorg voor stervenden?
De kwaliteit van de zorg rondom een stervende staat in toenemende mate onder druk. Steeds minder mensen voor steeds meer werk. Daarnaast staan, ook bij de professionals, onwetendheid of onzekerheid in de weg. Vaak weten we niet wat we moeten of kunnen. Mijn grootste wens is dat we dit als samenleving beter leren zodat een goede begeleiding van het levenseinde gemeengoed wordt voor iedereen. Ongeacht waar je overlijdt, in een ziekenhuis, een verpleeghuis of thuis.
Marian van der Veen, is ritueelbegeleider en leidt als docent mensen op tot ritueelbegeleider. Voor het Landelijk Expertisecentrum Sterven verzorgt zij een workshop ter inspiratie voor belangstellenden en een vierdaagse specialisatie rituelen bij het levenseinde om voor te gaan in levenseinde-rituelen die het stervensproces ondersteunen en verlichten.