De dood is altijd omgeven geweest door mysterie en door specifieke cultuurgebonden symbolen, rituelen en tradities. In het Westen wortelen, historisch gezien, de dood en daarmee verschijnselen en ervaringen rondom de dood, in het christelijk geloof. De symbolische weerslag daarvan is onder andere op begraafplaatsen terug te vinden.
Het idee dat mensen hun overleden dierbaren of iemand met wie zij een hechte band hadden, zien in een vogeltje of een vlinder, is niet vreemd. Het is vooral de gevoelsbeleving die gepaard gaat met deze waarneming die de gebeurtenis betekenisvol maakt voor betrokkenen. Het is niet gek dat vogels en vlinders als doodssymbool op vele grafstenen in heden en verleden voorkomen.
Vogels
Van oudsher associëren mensen vogels met de dood en niet voor niets. Vliegen staat symbool voor ontsnapping aan de fysieke beperkingen van het aardse leven en het opstijgen van de geest naar het hemelrijk. Vogels worden dan ook nogal eens als voorteken van een naderende dood beschouwd. Iedere cultuur heeft zo haar eigen boodschappers als het gaat om de dood, zoals zwarte paarden, zwarte honden en zwarte vlinders, maar vogels komen zo ongeveer in iedere cultuur voor. Raven, uilen, de witte kaketoe en heel speciaal de kraai, maar ook troepialen (een familie zangvogels met meestal zwarte veren, zoals merels, koevogels en spreeuwen) figureren wijdverbreid in mythen en folklore rondom sterven en dood. De kleur zwart heeft het symbolisch karakter van het absolute (en als zodanig vergelijkbaar met zijn tegenhanger wit) en dieptepsychologen beschouwen het als de kleur van volledige onbewustheid, van verzinken in het donker, in de rouw, in de duisternis.
Hoogbejaarde Indische dame
Op graven wordt de duif vaak gebruikt als ornament. De algemene symbolische betekenis van de duif, afgebeeld met een olijf- of palmtak, is vrede. Maar de duif staat ook symbool voor verzoening. Op een grafsteen gezeten is de duif het symbool van de ziel van de overledene die zich opmaakt om op te stijgen naar de hemel. Tijdens het afscheid van een hoogbejaarde Indische dame maakte ik mee dat twee duiven kwamen aangevlogen en neerstreken op het tuinprieel waar mevrouw lag opgebaard. Aan het eind van de plechtigheid vertrokken zij. Het komt ook voor dat duiven op een begraafplaats worden opgelaten door naasten ter symbolisering van de ziel die nu uit haar aardse beperkingen is getreden.
Vlinders
In veel culturen is de vlinder met symboliek omgeven. Het kan enerzijds een symbool zijn van gedaanteverandering en schoonheid, anderzijds van de vergankelijkheid van de vreugde en de kortstondigheid van het leven. De vlinder roept vreugde en lichtheid in ons wakker en is het symbool voor het proces van transformatie en metamorfose.
Transformatie
De veranderende verschijningsvorm van de vlinder in vier stadia is een waar wonder en spreekt tot de verbeelding van velen. Het geeft de mens hoop op transformatie. Hoop op de overgang van het aardse bestaan naar een wereld van licht en eeuwigheid. Voor christenen zijn leven, dood en wederopstanding de drie stadia die de ziel doorloopt. De ziel ontstijgt daarbij haar stoffelijk omhulsel zoals de vlinder zijn pop.
Ineke Koedam spreekt en schrijft over sterven, het stervensproces en orgaandonatie en schoolt werkers in de terminale zorg. Voor informatie www.weerschijn.nl